มนเต วิชานาติ เอเตนาติ วา มโน, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จา’’ติ (ม. นิ. 1.204, 400; 3.421, 425) การณภาเวน มโน วุตฺโตฯ สพฺโพ หิ มโน อตฺตโน อนนฺตรสฺส วิญฺญาณสฺส การณนฺติฯ วิชานาตีติ ปริจฺฉินฺโนปลทฺธิวเสน ชานาติ, น สญฺญาปญฺญา วิย สญฺชานนปฏิวิชฺฌนวเสนฯ

ปีติโสมนสฺสสมฺปโยคโตติ วุตฺเต เยน โยคา สุมโน โหติ, ตํ โสมนสฺสนฺติ วุจฺจตีติ ปีติยา จ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชติ, ตสฺมา วินาปิ กาเยน วตฺถุนา สาตเวทนาสมฺปโยคโตติ โยเชตพฺพํฯ เอวญฺจ นิปฺปีติกํ โสมนสฺสญฺจ สงฺคหิตํ โหติ, ปีติอุปลกฺขิตํ วา โสมนสฺสํ สปฺปีติกํ นิปฺปีติกญฺจ โสมนสฺสนฺติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยนฺติ ปวตฺตสงฺขาตาย สนฺตติยา อธิปติภูตํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส หิ อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ อนุปาเลนฺตสฺส อนนฺตรญฺจ สานุปาลนานํ อุปฺปตฺติยา เหตุภูตสฺส วเสน ปวตฺตํ จิรฏฺฐิติกํ โหติ, ตํตํกมฺมวิเสเสน วิเสสยุตฺตํ ยาว จุติ อวิเสเสน วา ยาว ปรินิพฺพานํ อวิจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ ชีวมานตาวิเสสยุตฺตญฺจาติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ สมานลกฺขณาทิํ วตฺตุํ ‘‘อตฺตนา อวินิภุตฺตธมฺมาน’’นฺติ อาหฯ อนุปาเลตพฺพานํ อตฺถิกฺขเณเยวฯ อสติ หิ อนุปาเลตพฺเพ อุปฺปลาทิมฺหิ กิํ อุทกํ อนุปาเลยฺยาติฯ ตสฺส ตสฺสาติ อนุปาลนาทิกสฺสฯ สาธนโตติ สาธเนนฯ ตํสาธนญฺจ ชีวมานวิเสสปจฺจยภาวโตฯ

อินฺทฺริยราสิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มคฺคงฺคราสิวณฺณนา

สมฺมาติ อวิปรีตนิยฺยานิกภาเวนฯ ปสตฺถตา จ เอวเมว ทฏฺฐพฺพาฯ

พลราสิวณฺณนา

อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยการณาฯ อุภยปทวเสนาติ สทฺธาปทํ พลปทนฺติ เอวมาทิปททฺวยวเสนฯ นิยกชฺฌตฺตํ ชาติอาทิสมุฏฺฐานํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาฯ ครุนา กิสฺมิญฺจิ วุตฺเต คารววเสน ปติสฺสวนํ ปติสฺสโว, สห ปติสฺสเวน สปฺปติสฺสวํ, ปติสฺสวภูตํ ตํสภาคญฺจ ยํกิญฺจิ คารวนฺติ อตฺโถฯ ชาติอาทิมหตฺตปจฺจเวกฺขเณน อุปฺปชฺชมานา จ หิรี ตตฺถ คารววเสน ปวตฺตตีติ ‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา’’ติ วุจฺจติฯ วชฺชํ ภายติ ตญฺจ ภยโต ปสฺสตีติ วชฺชภีรุกภยทสฺสาวีฯ เอวํสภาวํ โอตฺตปฺปํฯ หิรี ปาปธมฺเม คูถํ วิย ปสฺสติ, โอตฺตปฺปํ อุณฺหํ วิยฯ ทายชฺชํ นวโลกุตฺตรธมฺมาทิฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา จ หิรีโอตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปน เตสํ กทาจิ อญฺญมญฺญํ วิปฺปโยคาฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ ปาปภยํ วา อลชฺชนํ โหตีติฯ

มูลราสิวณฺณนา

อเคโธ อนภิชฺฌนํ อนภิกงฺขนํฯ อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโว, เอวญฺหิ อุปมาย สเมติฯ อนุกูลมิตฺโต อนุวตฺตโกฯ วินยรโสติ วินยนรโสฯ อโทโส ทุสฺสีลฺยมลสฺสาติ อิทํ ทุสฺสีลฺยสฺส โทสสมุฏฺฐานตํ โทสูปนิสฺสยตญฺจ สนฺธาย วุตฺตํฯ อภาวนายาติ ‘‘ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน ภาวนาอินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเฐน ภาวนา ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน ภาวนา อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย ปญฺญาสาธนาย ภาวนาย อปฺปวตฺติ, ตปฺปฏิปกฺขภูตา วา อกุสลา อภาวนาฯ นิคฺคุเณปิ คุณคฺคหณํ อธิกคฺคหณํฯ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ วิทฺธํเสตฺวา คหณํ อูนคฺคหณํฯ จตุวิปลฺลาสคฺคหณํ วิปรีตคฺคหณํฯ

ยาถาวสภาเวติ ‘‘เอตฺตโก เอตสฺส คุโณ, เอตฺตโก โทโส’’ติ คุณโทสานํ สภาเว ‘‘ชราธมฺโม ชีรติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา มา ชีรี’’ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสมฺภวโตฯ อโลเภน จ คหฏฺฐานํ เขตฺตวตฺถาทีสุ วิวาทาภาวโตฯ อโมเหน ปพฺพชิตานํ ทิฏฺฐิคตวิวาทาภาวโตฯ กามราคาภินิเวสวินิพนฺธา หิ คหฏฺฐา คหฏฺเฐหิ วิวทนฺติ, ทิฏฺฐิราคาภินิเวสวินิพนฺธา สมณา สมเณหีติฯ ราควเสน มิตฺตสนฺถโว โทสวเสน วิโรโธ จ ตพฺพิเสเสน อุปคมาปคมา, อารมฺมเณ วา รูปาทิมฺหิ อนุโรธวิโรธาฯ อมชฺฌตฺตภาวสฺส ปฏิฆานุนยสงฺขาตสฺส โมเหน ปวตฺติฯ สุขวิปริณาเม ทุกฺขสมาโยเค จ ปฏิฆปวตฺติยํ เวทนาปริคฺคโห น สิชฺฌตีติ อโทสานุภาเวน เวทนาสติปฏฺฐานํ สิชฺฌติฯ ทิพฺพวิหารสฺสาติ จตุนฺนํ ฌานานํฯ อริยวิหาโร ผลสมาปตฺติฯ